// Կարգերը
| Ցեղակրօն |
| Հայրենասիրություն |
| Պատմություն |
| Մշակույթ |
| Քաղաքականություն |
| Իրավունք |
| «ԷՈՒԹՅՈՒՆ» |
| Հատուկ |
| Գարեգին ՆԺԴԵՀ |
| Հայկ ԱՍԱՏՐՅԱՆ |
| Հեքիաթներ |
Հարցում
Գնահատեք կայքը
1. Գերազանց
2. Լավ
3. Վատ
4. Վատ չէ
5. Բավարար
Պատասխանների թիվը: 67
Տեսադարան
Մուտք
ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
Դեռ չենք հայտարարել
Կայքի հիմնը
Նկարներ
//argisdi.am/_ph/4/1/667008649.jpg//argisdi.am/_ph/4/1/723138871.jpg//argisdi.am/_ph/4/1/870177155.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/349405074.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/924196412.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/543130587.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/111556559.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/742047533.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/578546426.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/537422978.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/288242149.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/254098002.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/33245533.jpg//argisdi.am/_ph/7/1/545760933.jpg//argisdi.am/_ph/2/1/991075115.jpg//argisdi.am/_ph/2/1/977894391.jpg//argisdi.am/_ph/2/1/934101714.jpg//argisdi.am/_ph/2/1/602342501.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/257753878.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/563838131.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/466411581.jpg//argisdi.am/_ph/4/1/666319651.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/910490125.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/309584953.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/316095353.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/802039282.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/21822510.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/781898968.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/612917864.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/797577885.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/590499099.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/175894199.jpg//argisdi.am/_ph/4/1/524725686.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/540026812.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/133120480.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/737820163.jpg//argisdi.am/_ph/5/1/516828265.jpg
Թարմացումներ
<Նոր հոդվածներ
Գրադարան
Ձայնադարան
| Գլխավոր Հոդվածներ ◄| Հայկ ԱՍԱՏՐՅԱՆ |
| Կարգում: 43 Ցուցադրված է: 1-10 |
Էջեր: 1 2 3 4 5 » |
Դասավորել ըստ: Ամսաթվի · Անվանման · Վարկանիշի · Մեկնաբանությունների · Դիտումների
 ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՂԵՌՆԸՀԱՅԱՍՏԱՆ - ԱՐԻԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴԻՐՔ ԱՌԱՋԱՒՈՐ ԱՍԻԱՅՈՒՄ Ա. ԴԱՏ ԵՒ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐ (ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱԿՆԱՐԿ) Սույն աշխատությունն առաջին անգամ լույս է տեսել 1942թ. Սոֆիայում, որից էլ կատարված է վերատպությունը: Աշխատության Բ հատորը երբեւէ լույս չի տեսել, եւ նրա ճակատագիրը մեզ անհայտ է: Խմբ. Ամբողջ մի գրականութիւն կայ բովանդակ մարդկութեան պատմութեան մէջ ծաւալով ամենամեծ, խորքով ամենազարհուրելի այս եղեռնագործութեան մասին: Քառորդ դար է անցել աշխարհաժխոր այդ դէպքից, բայց հայ յիշողութիւնը, մտածումը դեռ նրանով են կլանուած: Տասնեակներով հատորներ են յօրինել հայ գրողները, պատմագիրները, իսկ հայ մամուլը շարունակում է նորանոր դրուագներ արձանագրել: Եւրոպացիներից Լեպսիուսը Գերմանիայում, Լորդ Բրայսն Անգլիայում, Ժագ դը Մորգանը Ֆրանսիայում եւ ուրիշ շատերը նոյն այդ երկրներում, Զուիցերիայում, Իտալիայում, Սկանդինաւիայում թէ Ամերիկայում գրի են առել անօրինակ նախճիրի այլ եւ այլ դրուագներ: Բայց դրանք տուել են այն, ինչ հնարաւոր է վերարտադրել անպատմելիօրէն սարսափելի մարդկային երեւակայութիւնը տանջող եւ անմեկնաբանելիօրէն մղձաւանջային մի երազի փշրանքներից: Հայկական աղէտն սպասում է հանճարաւոր իր դիւցազնեղերգուին: Օրուայ հայը դեռ հոգեկան կարողութիւն չունի ծնել նմանին. նա շա՛տ է մօտ արիւնոտ դէպքին, դեռ լալիս է իր զոհերի վրայ: Բեկորային են նաեւ եւրոպացի գրագէտների գեղարուեստական վերարտադրումի փորձերը` «Տրապիզոնցի Անթառամը», «Մուսա Լերան Քառասուն օրերը» եւ նման գրուածքները շօշափում են միայն մասնակի դէպքերը: Պատմական նիւթը լիագումարօրէն ուսումնասիրուած չէ դեռ. իր ծաւալով ու մանաւանդ ներքին բնոյթով դա նաեւ անսպառ է: Երկու միլիոն մարդիկ են ոչնչացել հոգեկան եւ մարմնական տանջանքներով: Նրանցից իւրաքանչիւրին վիճակուել է առանձին մի ողբերգութիւն չարչարանքի հազարաւոր ձեւեր, հոգեկան անյոյս խռովքներ: Նրանք բոլորը քաջարի մի ցեղի զաւակներն էին, որոնք, սակայն, խաբուած` դահիճներից եւ դաւադրուած` աշխարհից, մատնուեցին կրաւորական նահատակութեան ճակատագրին: Կրօնապէս անհունօրէն խորազգաց եւ պատուախնդիր մարդիկ` նրանք տեսան իրանց սրբավայրերի կործանումը, իրանց սրբութիւնների պղծումը: Կենսազգացութեամբ յաւիտենապաշտ` նրանք մեռան` ապրելով իրանց ցեղի վախճանի սարսուռները: Բարոյապէս ամենաբարձր չափով զգայուն` նրանց վիճակուեց կրել ազգային իրանց պատուի անարգումը` ամենասպանիչ վիրաւորանքների, նողկալի պղծագործութիւնների անհաւատալիօրէն հրիշաւոր ձեւերով: Օտար մի ականատես (սիրիացի քրիստոնեայ մի բժիշկ) վկայում է. «Յիսուսը պիտի հրաժարուէր իր առաքելութիւնից, եթէ նա ապրելիս լինէր այն բոլորը, ինչ մահից առաջ վիճակուեց ամէն մի հայի»: Ամերիկացի կրօնական մի գործիչ (Վիքըրի) աւելացնում է. «Նման պարագաներում, ամերիկացիները հաւանաբար կրօնափոխ դառնային»: Բայց հայերը մեռան` հաւատարիմ իրանց ազգային թէ կրօնական ուխտին, մեռան որպէս քրիստոնէական գաղափարի առաքեալներ: Կրաւորական նահատակութիւն, բայցեւ ի՛նչ կամք, ի՛նչ հերոսական, գերմարդկային ի՛նչ մաքառումներ, ի՛նչ տագնապներ: | |
|
ՀԱՅ ՀԵՐՈՍԱԿԱՆԻ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԻՒՆԸ Որքան մեծ էր հայ ժողովրդի պատմական առաքելութիւնը, այնքան ահաւոր եղաւ նրա ճակատագիրը: Ծագումով եւրոպացի, ցեղով արիական-դինարեան, լեզուով հնդկա-գերմանական, կրօնով քրիստոնեայ` այս ժողովուրդը ներկայացրեց եւրոպականութեան առաջին «մղում յԱրեւելս»-ը, նրա նախադիրքը` Առաջաւոր Ասիայում: Շրջապատուած ոչ-արիական եւ հակաքրիստոնէական թշնամիներով` նրան վիճակուեց մենակութեան ողբերգութիւնը, որից, սակայն, նա կարողացաւ դիւցազնական ստեղծել: Յաւէտ վտանգուած` այս ժողովուրդը ցուցահանեց մեծագործումի ոգի, իր ճակատագրի, նպատակի եւ պատմութեան իմաստը տեսնելով Ե. դարի հռչակաւոր պատմագիր Մովսէս Խորենացու հետեւեալ խօսքում - «Թէպէտ եւ եմք ածու փոքր եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ
սակայն բազում գործք արիութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս»... Իր հայրենիքը - Առաջաւոր Ասիայի ռազմագիտական բանալի, շրջակայ երկրների աշխարհագրական հանգոյց Հայկական Բարձրաւանդակը - հանդիսացաւ պատմութեան ամենաարիւնոտ այն թատերավայրը, ուր Ժ. դարի արաբ աշխարհա-պատմագիր Իբն ալ-Ֆաքիհի խօսքով` մարդկային ճակատագիրն ենթարկուեց «կայծակին, երկրաշարժին եւ նժոյգի պայտին»: | |
|
Զօր. Նժդեհ. - Խռովիչ ճշմարտութիւնների մի գիրք (հատված Հայկ Ասատրյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆ - ԱՐԻԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴԻՐՔ ԱՌԱՋԱՒՈՐ ԱՍԻԱՅՈՒՄ գրքի 1942թ. հրատարակության առաջաբանից) Հայաստանին վիճակւեց Արեւմտեան էութիւնը Արեւելքի դէմ դարերով պաշտպանելու որքան ծանր, այնքան պատւաբեր պատմական դերը: Նրա արիականութիւնը, ինչպէս եւ հետագայում քրիստոնէութեան առաջամարտիկի հանգամանքը պատճառ դարձան, որ նա աւելի թշնամիներ ունենայ, քան զինակիցներ, եւ որ յաճախ մենակ կուրծք տայ իր գոյութեան եւ երկրին` Արիականութեան Առաջաւոր Ասիոյ նախադիրքին սպառնացող բազմապիսի ոյժերին: Մենակի այդ իր ողբերգութիւնը աւելի եւս շեշտւեց այն ժամանակից, երբ Հռոմը քաշւեց Արեւելքէն: Ճի՛շդ է, միջին դարերում քրիստոնեայ աշխարհը ղեկավարելու չափ զօրաւոր ոյժեր առաջ եկան Եւրոպայում, բայց ճիշդ է ու այն, որ դրանք իրենց ներքին հակամարտութեանց շնորհիւ չկարողացան իրական օգնութիւն ցոյց տալ իսլամի եւ մոնգոլ թուրքերի դէմ եւրոպականութեան ու քրիստոնէութեան դատի համար օրհասօրէն մաքառող Հայաստանին:  Եւրոպական մարդկութեան այդ ապերախտ թերացումը` իր նիւթապաշտիկ աշխարհզգացողութեան շնորհիւ, նոր եւ նորագոյն ժամանակներում հանգեց բացայայտ դաւաճանութեան` դէպի հայկական ճակատագիրը` մի բան, որ եւ կարելի դարձրեց անօրինակ ջարդը հազարամեակների պատմութեան ու մշակոյթի տէր մի ամբողջ ժողովրդի: Այսպէս, մեծ եղաւ Եւրոպայի ուրացումը, այնքա՛ն, որքան մեծ էր եղել քրիստոնէութեան մատուցած մեր ցեղի ծառայութիւնը` կրօնա-ցեղագրական ամենածանր պայմաններում. այսպէս ապերախտւեց այն ազգը, որի արիութիւնն ու արիական հաւատարմութիւնը ճակատագիրը փորձել էր դարերի հարւածներով: Ազգերը դեռ չեն ճանաչել հայը, որն իր պետութեան անկումից յետոյ իսկ մնաց արժէքաստեղծ` օտար գահերին թագակիրներ, բանակներին` յաղթական զօրավարներ, երկիրներին` բարեկարգիչներ, արւեստներին ու գրականութեան հանճարեղ վարպետներ տալով: Իր բնաշխարհում թէ իբրեւ տարագիր` նա եղաւ ստեղծագործ, որով եւ` յաղթանակ կանգնեց ժամանակների ու մահւան դէմ, ու յաճախ իր հանճարի լոյսով լուսաւորեց յաւիտենականի բարձունքները: Նա գիտցաւ արժէքագործել, եւ դրանով հաստատեց երեք բան, այն է` որ մեծ, շա՛տ մեծ է իր հոգեւոր զօրութենականութիւնը, որ անխաթար է կենսաբանական իր բարոյականը, եւ որ ընդունակ է իր ճակատագրի հանդէպ եղած անարդարութիւնները հատուցանել մարդկութեան բերած իր ծառայութիւններով: Աշխարհը դեռ չի հասկացել նաե՛ւ մեր նորագոյն ողբերգութիւնը: Դա միայն նրանում չէ, որ թուրքը դաւադրաբար ջարդի մատնեց մեր ժողովրդի կէսը, այլ` որ հին նենգաշահ Եւրոպան իր ընթացքի անբարոյականութեամբ ներշնչեց նրան, թէ կարելի է միլիոնաւոր քրիստոնեաներ ջարդել եւ անպատիժ մնալ: Դա նրանում չէ, որ գերեզմանոցի վերածւեց լոյսի եւ արդար վաստակի աշխարհ մեր հայրենիքը, այլ` որ այդ վանդալականութիւնը տեղի ունեցաւ այն ժամանակ, երբ Եւրոպան քաղաքականապէս ամենազօր էր, իսկ Թուրքիան` անկեալ: Մեր ողբերգութիւնը պայմանաւորւեց ու խորացաւ նրանով, որ անպատիժ մնաց պատմութեան մեծագոյն չարագործը, որն ըստ նոյն Եւրոպայի հոգեւոր ընտրանիին պատկանողներէն մէկի` «մարդկութիւնը տառապեցնողնէրն ամենէն զարհուրելին եղած է» (Ժ. դը Մորգան): Նա` հին Եւրոպան, որի նրբագոյն արհեստն էր «նախ սուրբ գիրքը եւ հաց, յետոյ սուրը» մտցնել օտար երկիրներէն ներս, Թուրքիա միայն հաց եւ կաշառող ոսկի մտցրեց: Մենք ի զուր սպասեցինք, սպասեցինք մարդկօրէն, որ նա հայկական ողբերգութիւնը դարձնէ ի՛ր ողբերգութիւնը: Աւա՛ղ, նա չհասկացաւ, որ արեւմտականութեան եւ քրիստոնէութեան Արեւելքի հերոսական պահակի ֆիզիքական մահը համազօր պիտի դառնար իր բարոյական մահւան: Աւելի՛ն, նա ո՛չ միայն յամառեց չհասկանալ այդ, այլ եւ հայկական եղեռնից յետոյ նրա մտաւորականութեան տականքը իր գրիչը ծախու հանեց թուրքին, որպէսզի հայհոյւի ու վատահամբաւուի սրբազան զոհը` Հայութիւնը
: Իբրեւ հետեւանք եւ թագն ու պսակն այդ բոլորի` մեզ վիճակւեց նաե՛ւ Լոզանը` Եւրոպայի բարոյական անկման ու ամօթանքի Գողգոթան, ուր խաչ հանւեց մօտ երկու միլիոն անթաղ մեռելների դատը, առանց անդրադառնալու, որ դրանով նա բարոյապէս մեղսակից է դառնում ջարդարարին, եւ անլուր ու անարիւն կոտորածի դատապարտում իր կենդանի յաւիտենականից` հայրենի հողից կտրւած մէկ միլիոն հայ տարագրութիւնը: Այսպէս, իր քաղաքա-նիւթական հզօրանքի մէջ մարդկայնօրէն սնանկացած Եւրոպան, որի համար Գլադստոններն ու Ժոռէսները մնացին իբրեւ սուրբ գիրք` հեթանոսների մէջ, ոչ միայն չզգաց մեր աղէտի վեհութիւնն ու ահաւորութիւնը, այլ եւ զայն վերստին սակարկեց մեր ցեղի գոյութեան թշնամիների հետ: Այստեղ է ահա՛, որ մահացու վէրքեր ստացան նրա անունը, բարոյականը, հեղինակութիւնը: Հետեւա՞նքը` քառորդ դար է, ինչ մեր ազգին վիճակւած ողբերգութեան չափ մեզ տառապեցնում է Աստծուց լքւած հին Եւրոպայի բարոյական անկումը: Մենք ողբում ենք թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը, հաւասարապէ՛ս: | |
|
ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄ ՀԱՅՈՑ ԳՈՐԾԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Հայկ Ասատրյանն այս պարզաբանումը գրել է 1944 թվականին, Բուլղարիայում համայնավար իշխանության հաստատումից անմիջապես հետո, բուլղարահայ «Ռազմիկ» թերթի համարներից քաղված մեջբերումներով` նպատակ ունենալով այն ուղարկել Բուլղարիայի եւ Խորհրդային Միության տարբեր ատյաններ, պաշտոնատար անձանց, ընդ որում նաեւ Անաստաս Միկոյանին` ապացուցելու համար, որ ոչ թերթը, ոչ էլ նրա խմբագրակազմը նացիստամետ չեն: Տեքստն առաջին անգամ հրապարակվել է 1993 թվականին, Սոֆիայում, Վիդկա Նիկոլովայի կազմած «Ոգու բանաստեղծը եւ սրի ասպետը. Տեոդոր Տրայանով եւ գեներալ Նժդեհ» ժողովածուում, որտեղից էլ կատարված է հայերեն թարգմանությունը: Խմբ. Ծագումով հայ որոշ անձինք պատճառ դարձան գեներալ Նժդեհի եւ մի քանի հայ երիտասարդ հայրենասերների ձերբակալվելուն: Մնացածը թյուրիմացության հետեւանք է... Այդ հայրենասերները 1935 թվականից ի վեր որեւէ քաղաքական կուսակցության չեն պատկանում, որեւէ քաղաքական ծրագիր չունեն եւ տքնել են միայն հանուն իրենց ժողովրդի բարոյական միասնության. մի ժողովուրդ, որ տարագրության մեջ մատնված է ահավոր ազգային ողբերգության, ուծացման, այլասերման եւ կուսակցական երկպառակությունների, որոնք սպառնում են խորտակել հայ ազգային կյանքը: Նրանց քարոզչությունը նպատակ ուներ փրկել հայ ժողովրդի բարոյական ուժն ու արժեքները: Ճիշտ նմանապես, այդ հայրենասերները երբեք չեն գործել Խորհրդային Միության դեմ եւ այնքան էին դժգոհ նրանից, որքան եւ մյուս եվրոպական ուժերից, որոնք նախորդ աշխարհամարտում զոհեցին Հայաստանն ու հայ ժողովրդին: Ընդհակառակը, նրանք ցանկանում էին եւ հավատում, որ Խորհրդային Միությունը կընդլայնի Խորհրդային Հայաստանը, վերստին կհամախմբի հայ բնակչությանը մեկ միաձույլ հայրենիքում եւ կշտկի հին Ռուսաստանի ու Եվրոպայի սխալը: Նրանց քարոզչության ամբողջ իմաստը Խորհրդային Հայաստանի ամրապնդումն ու պաշտպանությունն էր: Երբ բռնկվեց ներկայիս պատերազմը, Արեւմուտքի մութ աղբյուրներից շատ հրահրիչ լուրեր տարածվեցին ընդդեմ Խորհրդային Հայաստանի եւ առհասարակ ընդդեմ հայ ժողովրդի: Միաժամանակ, օրեցօր ուժգնացավ հակահայկական քարոզչությունը գերմանալեզու գրականության մեջ: Գերմանացի գիտնականները հայերին ընկալում էին իբրեւ առաջավորասիական ցեղ` հրեաների ցեղակիցը, եւ բոլոր հայերը գիտեին, որ իրենց էլ սպասում է հրեաների ճակատագիրը: Մյուս կողմից, խորհրդա-գերմանական պատերազմի ընթացքում մի քանի տասնյակ հազար հայ գերիներ ընկան գերմանացիների ձեռքը եւ սպասում էին մահվան կամ էլ Խորհրդային Միության դեմ լեգեոնների մեջ ընդգրկվելուն: | |
|
ՄՈՒԹ ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹԻՒՆ Սահմանադրութիւնն ազատութիւն չբերեց Թուրքիայի ժողովուրդներին, ո՛չ էլ փրկութիւն` Օսմ. կայսրութեան: Վարչաձեւի փոփոխութիւնը չեղաւ ոգու յեղաշրջումով: Թուրքը մնաց նոյն անհանդուրժողը` փոքրամասնութիւնների ազատութեան: Դժգոհութիւնները խորացան Արաբիայում, ուր տեւական կռիւ էր մղւում օսմանեան իշխանութեան դէմ: Ապստամբեցին ալբանացիները, անգամ քիւրդերը: Իտալիան գրաւեց Տրիպոլին եւ Կիրենայկան` Ափրիկէից վերջնօրէն վտարելով օսմանեան դրօշը: Այդ պատերազմը հազիւ վերջացած` ոտքի ելան բալկանեան քրիստոնեաները: Բուլղարիան, Յունաստանը, Սերբիան, Սեւ Լեռը միացած` թուրքերին դուրս էին քշում ե՛ւ Եւրոպայից: Բուլղարական բանակը հասաւ Չաթալճա եւ սպառնաց Կ. Պոլսին: Սկզբում սրտառուչ էր Բալկանի քրիստոնեայ ժողովուրդների համաձայնութիւնը: Խանդավառ էին նաեւ հայերը, որոնք կամաւորների փոքրիկ մի զօրախմբով կռւում էին բուլղարական բանակի շարքերում եւ տրամադիր էին շա՛տ աւելին անել: Արեւելեան Թրակիայում, ազատագրուած հայերը զինական իրանց ծառայութիւնն էին առաջարկում բուլղարներին: Ռոդոստօ հայաբնակ քաղաքում շքեղ ընդունելութիւն ցոյց տրուեց Բուլղարիայի թագաւոր Ֆերդինանդին, որ դրել էր նաեւ Հայաստանի ազատագրման հարցը: Բայց մեծ պետութիւնների հակամարտութիւնները Բալկաններում հրահրեցին ուխտադաւութեան ոգին: Անհամաձայնութիւնը աւարի բաժանման խնդրում` յանգեց նոր պատերազմի: Նախկին զինակիցներից երեքը, միացած Ռումանիային, իրանց զէնքը դարձրին Բուլղարիայի դէմ: Ապերախտուեց եւ չարաչար կերպով պարտուեց հակաթուրք պայքարի իսկական դրօշակիրը: Տխուր այդ կացութիւնից կրկին օգտուեց Թուրքիան: Առանց դիմադրութեան հանդիպելու, Էնվէրը մտաւ Ադրիանուպոլիս եւ ձրի շահեց յաղթականի պսակը: Քայքայուած թուրք պետութեան մէջ դերասանութիւնն աւելի եւ աւելի գրաւեց քաջութեան տեղը: Բայց դրանով էլ թուրքերը կարողացան Եւրոպայում որպէս ոյժ ծախել իրանց: Հայերը փախցրեցին փրկութեան ամենայարմար առիթը: Նրանք չօգտագործեցին օսմանեան պետութեան ամենատկար վայրկեանը. չապստամբուեցին: Պատճառները չեն արդարացնում ժամանակի հայ գործիչներին, որոնք, լքած կռուի միջոցը, տարուած էին բնաշրջական նախապաշարումներով: Ազդեցին, անշո՛ւշտ, նաեւ մի քանի դէպքեր. 1) Կարճ տեւեց բալկանեան քրիստոնեաների համաձայնութիւնը. հայերը դառն փորձառութիւններ ունէին եւրոպական դիւանագիտութեան մասին եւ ցաւով հասկանում էին, որ ապերախտուած ու դաւադրուած Բուլղարիայի կրած աղէտները հետեւանք են հզօր ոյժերի սադրանքներին, մութ հաշիւներին: 2) Քաղաքականութիւնը բարոյականով պայմանաւորող ժողովուրդ` նրանք ասպետական գործ չէին համարում զարկել կործանուող Թուրքիայի թիկունքից, մանաւանդ որ պատճառներ ունէին չվստահել ռուսական դիւանագիտութեան: 3) Հայերը տեսնում էին, որ Թուրքիայում օրից օր ուժեղանում է Գերմանիայի ազդեցութիւնը, որի հետ նոյնպէս կապում էին ընդհանուր մի վերածնութեան յոյսեր: 4) Նրանք նկատում էին ռուսեւգերման շահերի վտանգաւոր հակամարտութիւնը Փոքր Ասիայում, ուստի եւ գիտէին, որ մի ապստամբութիւն կարող է առիթ ծառայել ո՛չ միայն իրանց համար անորոշ հետեւանքներով ռուսական միջամտութեան, այլեւ` ռուսեւգերման պատերազմի: | |
|
ԿՌՈՒԻ ԸՆԴԼԱՅՆՈՒՄԸ Այլեւս ո՛չ մի յոյս եւրոպական դիւանագիտութեան վրայ: Հայաստանում յեղաշրջում է կրում մտայնութիւնը` փրկութիւն սեփական ոյժերով: Ժողովրդի հոգեբանութիւնն արտացոլում է շատ տարածուած մի երգում. «Միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն»: Ստեղծուել էր քաջութեամբ մեռնելու վարակիչ տրամադրութիւն: Բայց անկարելիութեան աստիճան դժուարանում էր սպառազինումի հարցը: Կար անշուշտ գիտակցութիւնը, թէ առանց արտաքին օժանդակութեան` անազատ ժողովուրդները չեն կարող պայքարի միջոցներ ստեղծել: Պետութիւններից ո՛չ մէկն էր զէնք տալիս հայերին: Մնում էր զանազան վայրերում հիմնել փոքրիկ զինագործարաններ, որոնք պիտի աշխատէին գաղտնի, մերկացուելու, բռնուելու տեւական վտանգի տակ: Երկրորդ միջոցն էր` արտասահմանում պատահական գնումներ կատարել եւ զինակիր խմբերի միջոցով տեղափոխել երկիր: Այդ խմբերն յաճախ կռուի էին բռնւում երկուստեք շատ խիստ կերպով հսկուած ռուս-տաճկական սահմանագլխին եւ ընկնում երկու կրակի միջեւ: Այդպիսի դէպքերում նրանք զարկում էին միայն տաճիկներին եւ թիկունքից հնձւում ռուսական դաւադիր գնդակներից: Երկրում պահանջ կար նուազագոյնը 100.000 հրացանի, բայց մեծամեծ կորուստներով հազիւ հնարաւոր եղաւ 2-3 հազարի հայթայթում: Այդ պայմաններում հայ յեղափոխականներին մնում էր կռուին տալ մասնական (պարտիզանական) ձեւ, ինչպէս նաեւ զարգացնել ահաբեկչական գործունէութիւնը: Շուտով հայ յեղափոխութիւնը վերածուեց ահաբեկչական հսկայ մի կազմակերպութեան - ամէնից ծաւալունը, սարսափելին եւ հետեւողականը այդ օրերի աշխարհում: Առաջին փորձը գործադրուեց քիւրդ այն ցեղախմբերի դէմ, որոնք միացած տաճիկ զօրքերին` դարանակալել եւ ոչնչացրել էին 1896-ին Վանից հեռացած հայերին: 300 հոգուց բաղկացած յեղափոխական մի խումբ Պարսկաստանից թափանցեց տաճկաց սահմանից ներս եւ 1897թ. յուլիս 25-ին ոչնչացրեց քրդական «մազրիկ» ցեղը: Քիւրդերի մէջ ծայր տուեց բեկում, յուսալքում եւ տատանում Սուլթանի հակահայ քաղաքականութեան նկատմամբ: Քիւրդ որոշ ցեղապետեր սկսեցին փնտռել հայ յեղափոխականների բարեկամութիւնը: Նրանք ո՛չ միայն սարսափել էին հայ յեղափոխականների քաջութիւնից, այլեւ` զարմացել նրանց մեծահոգութեան վրայ: Հայերը ջարդել էին միայն «աշիրէթ»-ի զինուած տարրը եւ խնայել կանանց, երեխաներին - մահմեդականների համար անհասկանալի, բայց եւ սքանչացումի արժանի վարմունք: Զարհուրանքը շուտով պիտի լրացնէր Ալաշկերտի Խաստուր գիւղի դէպքը: Այստեղ 80 հոգիանոց յեղափոխական մի խումբ անարգ փախուստի էր մատնում ռազմադաշտում 500 սպանուածներ թողած թուրք զօրքը եւ քրդական ցեղախմբերը: Բայց դիւցազնական կռիւները տեղի էին ունենում Տարօնում, ուր Սերոբը, Անդրանիկը, Գէորգ Չաւուշը առասպելական հերոսների տեղ էին գրաւում քրիստոնեայ եւ մահմեդական ժողովուրդների երեւակայութեան մէջ: Այստեղ ստեղծւում էր մասնական կռուի առանձին մի դպրոց, երեւան էր գալիս հերոսների անսպառ մի սերունդ, որ զարգացնում էր յարձակողական թէ պաշտպանողական միշտ այլազան ձեւեր, մեթոդներ` բոլորն էլ սարսափ եւ շուարում պատճառող: Դրանցից մէկն էր, օրինա՛կ, Առաքելոց վանքում կամաւոր պաշարումի ենթարկուելը` հոյակապ մի յղացումը Տարօնի խռովքոտ զաւակներից Կոտոյեան Հաջի Յակոբի: Մօտ 60 ընտիր հերոսներ, 1901-ի խեղդ աշնան, մտան Առաքելոց վանք եւ ամրացան հայ մշակոյթի առաքեալների յիշատակին նուիրուած հինաւուրց այդ մենաստանում: Թուրք զօրքը պաշարեց նրանց, բայց ծանր կորուստներ կրելով` քաշուեց հեռուները եւ կազմեց պաշարման գօտի: Թուրքերն ենթադրում էին, որ հայ յեղափոխականները բաւարար չափով պաշար չունեն եւ պիտի հարկադրուեն անձնատուր լինել: Բայց անցնում էին օրերը եւ հայկական փոքրիկ բերդն ընկրկումի նշաններ ցոյց չէր տալիս: Պաշարող զօրքն օրական 20-30 զոհ էր տալիս ձիւնին եւ ցրտին: Ծայր տուեց ե՛ւ տիֆի ահաւոր համաճարակը: Ծանր դրութիւնը կրկին մղեց Սուլթանին` դիմել բանակցութիւնների: Կրկնւում էր Օսմանեան դրամատան պատմութիւնը, այն տարբերութեամբ միայն, որ Սուլթանն այս անգամ դիմում էր ուղղակի Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքի միջամտութեան: Թուրք կառավարութեան լիազօրները Մշոյ հայոց Առաջնորդի հետ` վանք գնացին: Նրանք առաջարկեցին անձնատուր լինել, որովհետեւ Սուլթանը խոստացել է ներում տալ հայ յեղափոխականներին եւ իրագործել նրանց պահանջները: Յեղափոխականների պետ Անդրանիկն ասում է, որ իրանք դուրս կը գան վանքից, երբ գործադրուեն «մայիսեան ծրագրի» բարենորոգումները, որ իրանք ներումի կարիք չունեն, որովհետեւ «այն օրից, որ հրացան ենք վերցրել` որոշել ենք մեռնել»: Յեղափոխականները գիտէին, որ արդիւնք չեն տալու բանակցութիւնները: Միւս կողմից, նրանք յաջող կերպով լուծել էին տրուած ռազմական խնդիրը` թուրք զօրքն ուժասպառուած էր եւ բարոյալքուած. համաճարակը ռազմադաշտից թափանցել էր Մշոյ զօրանոցները եւ անխնայ հնձում էր: Նոյեմբեր 21-ի գիշերը խումբը հեռանում է վանքից: Թշնամին նկատում է, բայց նախընտրում է մեռեալ ձեւանալ: «Հրաշք»-ի կատարումից յետոյ միայն նա բարձրացնում է զարմանքի աղաղակներ. «Փախա՜ն, փախա՜ն»
| |
|
ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆԸ Այդ բոլորից յետոյ, 1889թ., Աբդիւլ Համիդը Կ. Պոլսի հայոց այդ օրերի պատրիարք Խորէն Աշըգետնին սպառնում է. «Անհնարին է ինձ զիջել տալ զինքնօրէնութիւն, զոր հայքն երազեն, եւ ո՛չ միայն ինձ` այլեւ ամէնեցուն որ զկնի իմ գալոց են սուլթանք նզով դնեմ ի վերայ չտալ հայոց այնպիսի ինչ` այլ մանաւանդ` ցջնջումն բովանդակ իսլամութեան յերեսաց երկրի` ուխտ դնեմ պատերազմել ընդդէմ անկախութեան հայոց»: Մինչեւ այսօր էլ քիչ եւրոպացիներ են հասկացել հայեւթուրք կնճիռի տարողութիւնը: Եւրոպացին սիրում է ամէն բան ըմբռնել համեմատականի սահմանում: Քաղաքական, կրօնական, մշակութային, տնտեսական պայքարներ, դաւանական վէճեր, ազգային հարցեր, ապստամբութիւններ, բռնութիւններ, յեղափոխութիւններ եղել են միշտ եւ ամէն տեղ: Լաւագոյն դէպքում նրանք մտածել են, որ թուրքական բռնակալութիւնն ամէնից արիւնարբուն է եւ իսլամական մոլեռանդութիւնը` ամէնից ծայրայեղը: Իսկ հայե՞րը - դրանք էլ համարուել են քրիստոնեայ մի տարր, որ ձգտում է եւրոպական որեւէ պետութեան հովանու տակ ընկնել եւ այդ պատճառով էլ թուրքերի կողմից հալածւում է, ջարդւում: Այստեղ` պակասում է ըմբռնումը պատմական այդ ողբերգութեան մասին, նա՛խ այն պատճառով, որ ողբերգութիւններն ընդհանրապէս չեն հասկացւում մտածումով, մտածումային համեմատութիւններով, այլ ապրումով, ապա այն` որ քիչ դէպքերում երկու ցեղերի պայքարն ստացել է խորապէս կրօնական բնոյթ եւ էութիւնների բովանդակ լարումով վերածուել միաժամանակ ֆիզիքական գոյութեան հարցի: Երբ Սուլթանը վերի յայտարարութիւնն էր անում, բարեմիտ եւրոպացիները շարունակում էին խօսել հայերին «կեանքի, պատուի եւ գոյքի ապահովութիւն» երաշխավորելու մասին: Բայց հայերի համար պարզ էր այլեւս, որ Աբդիւլ Համիդը, քաջալերուած Եւրոպայի քաղաքական ոյժերի հակամարտութիւնից, վճռել է իսլամի միջոցով ջնջել իրանց ազգութիւնը: Խաբուած` Եւրոպայից եւ կանգնած ոչնչանալու վտանգի առջեւ` հայերին մնում էր գերագոյն իրանց յուսահատութիւնից ստեղծել ինքնապաշտպանութեան կամք եւ միջոցներ: Այդ օրերի նրանց հոգեվիճակը բնութագրում էր պատրիարք Մատթէոս արք. Իզմիրլեանը. «Մենք յուսահատների մի ազգ ենք»: Իսկ հայկական սարսափները նկարագրող եւրոպացիներից Էմիլ Դիլոնն աւելացնում էր. «Մահը, ջարդը երկնքի ողորմութիւն է հայերի համար»: Հայ յեղափոխութիւնը խմորուեց 80-ական թթ. վերջերին. 90-ականի սկիզբներին, դա սկսուեց բողոքի ցոյցերով, եւ, աստիճանաբար, մասնաւորապէս 1895-ի կոտորածներից յետոյ, վերածուեց յեղափոխական կռուի: | |
|
«ՍԱՆ ՍՏԵՖԱՆՕ» - «ԿԻՊՐՈՍ» - «ԲԵՐԼԻՆ» Բայց ահա՛ «Սան Ստեֆանօն»: Աշխատում են Կովկասի հայերը, Էջմիածինը, Կ. Պոլսի Պատրիարքարանը: Թուրքիայի հայ հոգեւորական պետերը դիմում են Ալեքսանդր Բ. կայսեր: Ռուսները ծանօթ են հայոց գեր-քրիստոնէական զգացումներին, հաւատարմութեան: Ռուսական բանակի ընդհանուր հրամանատար Մեծ Իշխան Նիկոլայ Նիկոլայեւիչն ասում է Ադրիանուպոլսի հայոց առաջնորդ Գէորգ Ռուսճուկլեան վարդապետին. «Կայսեր` եղբօրս հեռագրեցի, թէ հայերի ցոյց տուած ընդունելութիւնը, սէրը եւ համակրութիւնը չտեսայ ո՛չ յոյների, ո՛չ էլ այլ ազգերի մօտ: Մի քանի օրից կը լինեմ Սան Ստեֆանօ եւ մօտ ձեր Պատրիարքին: Ձեր հարցը եւ յոյսն ի դերեւ պիտի չելնեն, անհո՛գ եղէք, եղբօրս հետ բանակցութեան մէջ ենք»: Բայց «բանակցութեան» մէջ էր ե՛ւ Դիզրայէլին: Ռուսաստանի ձեռքով փրկուած Հայաստան - դա պիտի նշանակէր Հնդկաստանի ճամբաների կորուստ: Սան Ստեֆանոյի դաշնագիրը կնքուեց հայ Տատեանի ապարանքում, յուսախաբութեան մատնելով տան տիրոջը եւ իր բոլոր ազգակիցներին: Ռուսներն հարկադրուել էին դաշնագրի 16-րդ յօդուածի երկդիմի խօսքերով մխիթարել հայերին. «Նկատելով, որ ռուս զօրքերի Հայաստանում գրաւած, բայց Թուրքիային վերադարձուելիք հողերից մեկնելը կարող է կռիւների եւ երկու պետութիւնների բարեկամական յարաբերութիւններին վնաս բերող կնճիռների ծնունդ տալ, Բարձրագոյն Դուռը պարտաւորութիւն է ստանձնում` հայերի բնակած գաւառներում տեղական կարիքների պահանջած բարւոքումներն ու բարենորոգումները գործադրել առանց այլեւս յապաղելու, եւ նրանց ապահովութիւն երաշխաւորել քիւրդերի եւ չերքէզների դէմ»: | |
|
ՀԻՆ ԵՒՐՈՊԱՆ ԵՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴԱՏԸ Կար ժամանակ, երբ սիրտը դեռ կենդանի էր Եւրոպայում, ուստի եւ` յաւիտենականի կռահում կար նրա քաղաքական տեսիլքներում: Այն ժամանակ` ոգին աւելի՛ էր մօտ Աստծուն, խիղճն աւելի՛ արթուն, միտքն աւելի՛ յաւիտենատես: Բարոյական կռահումի էակ էր մարդը, եւ նրա ինքնասիրութիւնը բարեպաշտութեան գործ էր համարում մտածել, թէ պատմութիւնը նուազ արժէք պիտի ունենար եւ գոյութիւնը նուազ իմաստ, եթէ աշխարհում, որպէս կրօն իսլամը տիրապետելիս լինէր, որպէս ոգի եւ արիւն` մոնղոլականութիւնը: Միջին դարի գերմանական կայսրերը, ինչպէս Ֆրիդրիխ Բարբարոսան, Հայնրիխ Զ.-ը, յստակ ըմբռնում ունէին այն մասին, թէ Հայաստանը - ասիական բարբարոսներով շրջապատուած արիական այդ կղզին - քրիստոնէութեան, եւրոպականութեան վտանգի գիծն է, խարիսխը, նախադիրքը: Որպէս յաւիտենատես արիներ` նրանք նենգութիւն չէին դնում հայկական իրանց քաղաքականութեան մէջ եւ գիտէին, որ զօրաւոր Հայաստան ասել է` բարոյապէս հզօր եւրոպական դիրք` Ասիայի դէմ: Աւանդութեան ոգին դեռ ապրում էր ԺԷ., ԺԸ. դարերի Գերմանիայում, ուր Լէոպոլտ Ա. կայսրը եւ իշխանները` ինչպէս Պֆալցի Կուրֆիւրստ Եոհան Վիլհելմը, Հայաստանի ազատագրումն իսլամական լծից` համարում էին քրիստոնէական բարոյականի գործ, քաղաքակրթութեան պահանջ, եւ առա՛նց քաղաքական նախանձի` հարցի լուծումն առաջադրում եւ վստահում էին Ռուսաստանին: Իր կեանքի վերջաժամին` Պետրոս Մեծը կատարեց առեղծուածային մի փորձ: Թերեւս որպէս հետեւանք գերմանական աւանդութեան` աւելի՛ վճռական եղաւ գերմանազգի Կատարինէ Բ. կայսրուհին, որի «Հայաստանի թագաւորութիւնը վերականգնելու» ուխտը, սակայն, վիժեց վերահաս մահուան հետեւանքով: Նիկոլայ Ա. կայսրը բաւարարուեց միայն Հայաստանի փոքր մի մասը Ռուսաստանին կցելով: Բոլոր այդ փորձերի ժամանակ, հայերը զէնքով ու խաչով առաջնորդեցին ռուսական բանակները դէպի Կովկաս: Հայաստանում կազմակերպուած հուժկու եւ յաճախ տարիներ տեւող ապստամբութիւններով, նրանք թիկունքից հարուածեցին մահմեդական պետութիւններին: Չտկարացան նուիրումի մէջ, չնայած որ երեք դէպքում էլ լքուեցին «ազատարարից», մենակ մնալով մահմեդական ոսոխների դէմ: | |
|
ՀԱՅԿ ԱՍԱՏՐՅԱՆԻ` ՄՈՐՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՄԻ ՆԱՄԱԿ «...Ես քո զավակն եմ եւ պարտավոր եմ մնալ հավատարիմ քո ներշնչած ոգուն»* Իմ շատ սիրելի մայր Հոգիս, վատություն կլինի իմ կողմից, եթե փորձեմ քեզ վշտացնել, նաեւ` եթե փորձեմ ինձ պաշտպանել: Թերություններ ունեմ ես եւ` շատ, եւ դրանցից մեկն էլ` թերեւս քո հանդեպ իմ պարտականությունների մեջ թերանալն է: Կարծում ես, որ ինքս այդ չե՞մ զգում. զգում եմ եւ շատ խոր կերպով, եւ սակայն մի՞թե ես մեղավոր եմ: Ես էլ, դու էլ եւ մեզ հետ շատ ու շատ մարդիկ` զոհերն ենք նույն ճակատագրի. այնքան դեպքեր տեղի ունեցան մեր աշխարհում` մի ամբողջ ժողովուրդ կորավ. այդ բոլորից հետո մի՞թե աններելի քայլ կլիներ, եթե քո մեկ տղան խոտորեր քո ցանկացած ուղուց: Չլինի՞ մտածում ես, թե ես մի քարի կտոր եմ, մի անսիրտ, անհոգի մարդակերպ կենդանի, որ չի ուզում իր հարազատներին օգտակար լինել, բաժանել նրանց հետ կյանքի քաղցր ու դառն վայրկյանները: Կարծում ես, որ սիրով ե՞մ մնում Եվրոպայում, որ չեմ կարոտում եւ քեզ, եւ Տաճատին, եւ Արաքսուն (Ասատրյանի եղբայրը եւ քույրը - խմբ.) եւ շատ ու շատ սիրելի մարդոց: Դու, Տաճատը եւ Արաքսը մեղադրում եք ինձ, որ ես շատ եմ կառչել անցյալի հիշատակներին, ճիշտ եք ասում: Բայց ինչո՞ւ չեք մտածում, որ այդ անցյալի ամենասիրելի հիշատակները` հենց դուք եք: Լա՞վ կլիներ, եթե մոռանայի այդ հիշատակները` այսինքն Ձեզ, իհարկե` ոչ: Հավատա մայրս, որ ես լավ եմ անում, որ անցյալի ամեն դեմք ու հիշատակ չեմ մոռանում: Եթե կարողանայի մոռանալ նրանց` պիտի մոռանայի նաեւ քեզ: Բայց դու չես ուզում, որ ես մոռանամ քեզ, իրավունք ունես, դու պաշտպանում ես քո մայրական շահերը եւ արդար ես: Բայց դու մոռանում ես մի բան, որ ես էլ իրավունք ունեմ չմոռանալ այն ամենը, ինչ ինձ եւ քեզ համար ընդհանրական մայր է եղել: | |