Զօր. Նժդեհ. - Խռովիչ ճշմարտութիւնների մի գիրք
(հատված Հայկ Ասատրյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆ - ԱՐԻԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴԻՐՔ ԱՌԱՋԱՒՈՐ ԱՍԻԱՅՈՒՄ գրքի 1942թ. հրատարակության առաջաբանից)
Հայաստանին վիճակւեց Արեւմտեան էութիւնը Արեւելքի դէմ դարերով պաշտպանելու որքան ծանր, այնքան պատւաբեր պատմական դերը:
Նրա արիականութիւնը, ինչպէս եւ հետագայում քրիստոնէութեան առաջամարտիկի հանգամանքը պատճառ դարձան, որ նա աւելի թշնամիներ ունենայ, քան զինակիցներ, եւ որ յաճախ մենակ կուրծք տայ իր գոյութեան եւ երկրին` Արիականութեան Առաջաւոր Ասիոյ նախադիրքին սպառնացող բազմապիսի ոյժերին:
Մենակի այդ իր ողբերգութիւնը աւելի եւս շեշտւեց այն ժամանակից, երբ Հռոմը քաշւեց Արեւելքէն:
Ճի՛շդ է, միջին դարերում քրիստոնեայ աշխարհը ղեկավարելու չափ զօրաւոր ոյժեր առաջ եկան Եւրոպայում, բայց ճիշդ է ու այն, որ դրանք իրենց ներքին հակամարտութեանց շնորհիւ չկարողացան իրական օգնութիւն ցոյց տալ իսլամի եւ մոնգոլ թուրքերի դէմ եւրոպականութեան ու քրիստոնէութեան դատի համար օրհասօրէն մաքառող Հայաստանին:
Եւրոպական մարդկութեան այդ ապերախտ թերացումը` իր նիւթապաշտիկ աշխարհզգացողութեան շնորհիւ, նոր եւ նորագոյն ժամանակներում հանգեց բացայայտ դաւաճանութեան` դէպի հայկական ճակատագիրը` մի բան, որ եւ կարելի դարձրեց անօրինակ ջարդը հազարամեակների պատմութեան ու մշակոյթի տէր մի ամբողջ ժողովրդի: Այսպէս, մեծ եղաւ Եւրոպայի ուրացումը, այնքա՛ն, որքան մեծ էր եղել քրիստոնէութեան մատուցած մեր ցեղի ծառայութիւնը` կրօնա-ցեղագրական ամենածանր պայմաններում. այսպէս ապերախտւեց այն ազգը, որի արիութիւնն ու արիական հաւատարմութիւնը ճակատագիրը փորձել էր դարերի հարւածներով:
Ազգերը դեռ չեն ճանաչել հայը, որն իր պետութեան անկումից յետոյ իսկ մնաց արժէքաստեղծ` օտար գահերին թագակիրներ, բանակներին` յաղթական զօրավարներ, երկիրներին` բարեկարգիչներ, արւեստներին ու գրականութեան հանճարեղ վարպետներ տալով: Իր բնաշխարհում թէ իբրեւ տարագիր` նա եղաւ ստեղծագործ, որով եւ` յաղթանակ կանգնեց ժամանակների ու մահւան դէմ, ու յաճախ իր հանճարի լոյսով լուսաւորեց յաւիտենականի բարձունքները: Նա գիտցաւ արժէքագործել, եւ դրանով հաստատեց երեք բան, այն է` որ մեծ, շա՛տ մեծ է իր հոգեւոր զօրութենականութիւնը, որ անխաթար է կենսաբանական իր բարոյականը, եւ որ ընդունակ է իր ճակատագրի հանդէպ եղած անարդարութիւնները հատուցանել մարդկութեան բերած իր ծառայութիւններով:
Աշխարհը դեռ չի հասկացել նաե՛ւ մեր նորագոյն ողբերգութիւնը: Դա միայն նրանում չէ, որ թուրքը դաւադրաբար ջարդի մատնեց մեր ժողովրդի կէսը, այլ` որ հին նենգաշահ Եւրոպան իր ընթացքի անբարոյականութեամբ ներշնչեց նրան, թէ կարելի է միլիոնաւոր քրիստոնեաներ ջարդել եւ անպատիժ մնալ: Դա նրանում չէ, որ գերեզմանոցի վերածւեց լոյսի եւ արդար վաստակի աշխարհ մեր հայրենիքը, այլ` որ այդ վանդալականութիւնը տեղի ունեցաւ այն ժամանակ, երբ Եւրոպան քաղաքականապէս ամենազօր էր, իսկ Թուրքիան` անկեալ:
Մեր ողբերգութիւնը պայմանաւորւեց ու խորացաւ նրանով, որ անպատիժ մնաց պատմութեան մեծագոյն չարագործը, որն ըստ նոյն Եւրոպայի հոգեւոր ընտրանիին պատկանողներէն մէկի` «մարդկութիւնը տառապեցնողնէրն ամենէն զարհուրելին եղած է» (Ժ. դը Մորգան): Նա` հին Եւրոպան, որի նրբագոյն արհեստն էր «նախ սուրբ գիրքը եւ հաց, յետոյ սուրը» մտցնել օտար երկիրներէն ներս, Թուրքիա միայն հաց եւ կաշառող ոսկի մտցրեց: Մենք ի զուր սպասեցինք, սպասեցինք մարդկօրէն, որ նա հայկական ողբերգութիւնը դարձնէ ի՛ր ողբերգութիւնը: Աւա՛ղ, նա չհասկացաւ, որ արեւմտականութեան եւ քրիստոնէութեան Արեւելքի հերոսական պահակի ֆիզիքական մահը համազօր պիտի դառնար իր բարոյական մահւան:
Աւելի՛ն, նա ո՛չ միայն յամառեց չհասկանալ այդ, այլ եւ հայկական եղեռնից յետոյ նրա մտաւորականութեան տականքը իր գրիչը ծախու հանեց թուրքին, որպէսզի հայհոյւի ու վատահամբաւուի սրբազան զոհը` Հայութիւնը
:
Իբրեւ հետեւանք եւ թագն ու պսակն այդ բոլորի` մեզ վիճակւեց նաե՛ւ Լոզանը` Եւրոպայի բարոյական անկման ու ամօթանքի Գողգոթան, ուր խաչ հանւեց մօտ երկու միլիոն անթաղ մեռելների դատը, առանց անդրադառնալու, որ դրանով նա բարոյապէս մեղսակից է դառնում ջարդարարին, եւ անլուր ու անարիւն կոտորածի դատապարտում իր կենդանի յաւիտենականից` հայրենի հողից կտրւած մէկ միլիոն հայ տարագրութիւնը:
Այսպէս, իր քաղաքա-նիւթական հզօրանքի մէջ մարդկայնօրէն սնանկացած Եւրոպան, որի համար Գլադստոններն ու Ժոռէսները մնացին իբրեւ սուրբ գիրք` հեթանոսների մէջ, ոչ միայն չզգաց մեր աղէտի վեհութիւնն ու ահաւորութիւնը, այլ եւ զայն վերստին սակարկեց մեր ցեղի գոյութեան թշնամիների հետ:
Այստեղ է ահա՛, որ մահացու վէրքեր ստացան նրա անունը, բարոյականը, հեղինակութիւնը:
Հետեւա՞նքը` քառորդ դար է, ինչ մեր ազգին վիճակւած ողբերգութեան չափ մեզ տառապեցնում է Աստծուց լքւած հին Եւրոպայի բարոյական անկումը: Մենք ողբում ենք թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը, հաւասարապէ՛ս: